KONFLİKTİN TARİXİ

Vəfa Quluzadə tərəfindən

Dağlıq Qarabağın etnik erməniləri Azərbaycandan onların müstəqilliklərini birtərəfli elan edəndə, Ermənistanın və Azərbaycanın aralarında cari konflikt 1988-ci ildə başladı.Ermənistan Respublikası ilə birləşməyin niyyəti ilə etnik ermənilər Dağlıq Qarabağın təxminən 65 faizini özündə saxladı. Azərbaycandan ayrılmaq üçün etnik Qarabağ erməniləri tərəfindən bu təkan onun ərazisini genişləndirmək ilə daha Böyük Ermənistanı yaratmaq üçün onun arzusunun hissəsi kimi Azərbaycana qarşı ərazi iddialara malik olan Ermənistan ilə qızışdırıldı. Erməni əsgərlərdən və silahlarından bu siyasəti yerinə yetirmək üçün istifadə edilirlər.

Konflikt Ermənistanın Rusiyanin siyasi və hərbi dəstəyi ilə artırıldı. Rusiya onun "bölünün və fəth edinin" çoxdankı siyasətinin hissəsi kimi Ermənistan Azərbaycan konfliktindən istifadə edir. 1993-dən bəri, Ermənistan Rusiyadan silahlar yüklənmələrində 1 milyard $ almışdır. Bu silahlar ən müasir rus tankları, zirehli personal daşıyıcıları daxil olmaqla raketlər duzelir və tonlarla döyüş sursat, Azərbaycanın daxilində konfliktin sahəsinə Ermənistandan göndərildi.

Erməni hücumları 1992-ci ildə başlayaraq və rus silahları ilə geri çəkildi, demək olar ki 20 % Azərbaycan ərazisinin Erməni işğalı ilə nəticələndi, Dağlıq Qarabağ və yeddi başqa rayon daxil olmaqa Azərbaycan təxminən 1 milyon qaçqın ilə tərk edilir və onların həyatları üçün qaçmaq məcbur edilən şəxslər daxilən köçürdü.

Atəşkəs 1994-cü ilin May ayında razılaşdırıldı, ancaq tənzimləmə razılaşmaq üçün bütün cəhdlər müvəffəqiyyətsizliyə uğramışdır. Avropa təhlükəsizlik və əməkdaşlıq təşkilatı (ATƏT) Lissabonda yüksək səviyyədə görüşdə 1992-ci ildə və 1995-ci ildə onun vasitəçilik fəaliyyətlərini başladı, ATƏTin 54-dən 53 üzv dövləti üç prinsipin bəyanatını təsdiq etdi hansı konflikt yoluna qoyulmalıdır. Ermənistan bəyanatı dəstəkləməkdən imtina etmiş tək ölkə idi, çünki o Azərbaycanın və Ermənistanın [bildirərək ki, Sovet dövründən original sərhədləri zədələnməmiş qalmalıdır] ərazi bütovlüklərini dəstəklədi.

1996-cı ildə, ATƏT təyin etdi, üç Birləşmiş Ştatlar, Rusiya və Fransa onun Minsk Konfransına həmsədrlik edir. Minsk Konfransı bu regionda razılaşmağın məsuliyyəti sülhündə təqsirləndirilir. Onlar həmsədrlik edir, sonra iki təşkil edilən sülh təklifini inkişaf etdirdi: Azərbaycanın bütün regionlarından erməni qüvvələrinin geri götürməsi Dağlıq Qarabağı istisna edir və Azərbaycan çərçivəsində Dağlıq Qarabağın [obyekt kimi] son statusunda danışıqlar. Bu təklif Azərbaycan ilə və üç dəfə erməni prezidenti seçilmiş Levon Terpetrosyan tərəfindən qəbul edildi. Buna baxmayaraq, bu Ermənistan çərçivəsində güzəştə getməyən elementlər və Dağlıq Qarabağ çərçivəsində etnik ermənilər rədd edildi. Nəticədə, Prezident Terpetrosyanın ofisdən məcbur edildiyi güzəştə getməyən elementlər ilə əvəz edir.

İndi yenidən sülh prosesi

Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın daxilində anklavdır və Ermənistan ilə heç bir sərhədə malik deyildir. Başlanan konfliktdən əvvəl,Ermənistandan 200 000 azərbaycanlı sürgün etdildi. Sonra yeddi region Dağlıq Qarabağın və əhatə etməyin bütün ərazilərini tutuldu və Ermənistana Dağlıq Qarabağı və bu ərazini zəbt edilmişdir. Prosesdə bütün azərbaycanlılar Azərbaycana mənsub olan bu regionlarda əvvəlcədən yaşamağa onların həyatları üçün qaçmaq məcbur edildi.

Qeyd edilə bilər ki, hətta Nasistlər orada qalmaq üçün və yaşamaq üçün onların tutulan ərazilərinin sakinlərinə imkan verdi. Ancaq ermənilər bütün tutulan ərazilərdən azərbaycanlıları azad etmişdir. Qəflətən (axşam qabağı) bütün şəhər dağıdılanda, Xocalı, Dağlıq Qarabağda kiçik Azərbaycan şəhəri, genosidin qəmgin nümunəsidir.Çox qadın və uşaq daxil olmaqla 700-dən çox günahsız mülki əhali öldürüldü və başqaları güclə sürgün edildi. Azərbaycanın Prezidenti sonralar o hadisənin və başqa daha erkən faciəvi qırğınların qeyd olunmasında azərbaycanlıların Genosidinin Günü kimi 31 Mart elan etmişdir.

Azərbaycan bunu qəbul etmişdir və ATƏT-in bütün sülh təşəbbüslərini dəstəkləmişdir. İndi, Ermənistan qərara almalıdır ki, o dünyanın qalan hissəsi cəmiyyətindən özü sonrakı yalqıza arzu edirmi və ya bu 10 illik köhnə konfliktə ədalətli və alicənab kompromisi axtarmaqda iştirak edirmi.

Azərbaycan növbəti Lissabon prinsiplərinə əsaslanan sülh həllə verdi:

1.Azərbaycan Respublikasının və Ermənistan Respublikasının ərazi bütovlüyünün tanınması :

2.Azərbaycan Dağlıq Qarabağa özünüidarənin ən yüksək səviyyəsini verəcək; və təhlükəsizlik zəmanətləri Dağlıq Qarabağın [bildirərək ki, Azərbaycanlılar sağ-salamat onların torpaqlarına evi qaytara bildi, ancaq o Ermənilər həmçinin

orada sakinlər kimi qorunacaq] bütün əhalisinə təmin ediləcək. 

www.armenianreality.narod.ru